Na początek wytłumaczę się ze stosowania wyrazu obcego. Dlaczego „design”? Czemu nie użyć polskiego słowa? Wiem, wiem: „Polacy nie gęsi…” zwykle także jestem przeciwniczką zapożyczeń czy językowych kalek. Usprawiedliwieniem ich użycia może być tylko brak właściwego odpowiednika. Tak jest też w tym przypadku. Znaczenie angielskiego słowa „design” (dopuszczalna również spolszczona pisownia: „dizajn”) jest po prostu szersze, bardziej pojemne od polskich odpowiedników i na tym polega jego przewaga. Pojęcie designu zawiera zarówno to, co mamy na myśli mówiąc „wzornictwo” czy „wzornictwo przemysłowe” jak i to, co rozumiemy przez „projekt”. Określeń polskich można używać zamiennie, w zależności od kontekstu, jednak „design” obejmuje wszystko. „Designer” to projektant. Design to zarówno przelany przez niego na papier czy monitor komputera zamysł, wzór, projekt właśnie, jak i zmaterializowany efekt jego pracy. Inaczej mówiąc, design to zarówno projektowanie, jak i rzeczy, które zostały zaprojektowane. Design to cały proces zawarty w jednym słowie.
W designie chodzi o to, jak coś zostało zaprojektowane – jaki jest dany przedmiot (a także przekaz graficzny, czy usługa), jaką szeroko pojętą formę przybiera. Nie dotyczy to jednak jedynie wyglądu owej rzeczy.
Niekiedy utożsamiamy design z wyglądem. Jest to rozumienie bardzo zawężone, wypaczające sens projektowania. Forma przedmiotów, którymi jesteśmy na co dzień otoczeni, nie jest dowolna, musi być podporządkowana ich funkcji. Funkcja przedmiotu – to do czego jest nam potrzebny, stanowi niejako jego treść. Forma ma zaś tej treści jak najlepiej służyć. Wygląd w designie (wyłączając przedmioty wykonane stricte do ozdoby) nie jest czystą ekspresją projektanta czy „sztuką dla sztuki”, ale wypadkową wielu założeń, które przedmiot powinien spełniać. Projektant powinien być po trosze artystą, wynalazcą, jak i rzemieślnikiem czy inżynierem – musi rozumieć technologię i surowiec, z którego tworzy. Co więcej, w grę wchodzi empatia i zrozumienie potrzeb osób, dla których rozwiązanie projektuje. Design to złożony proces, którego najważniejszym ogniwem jest odbiorca. Zadanie designera jest odpowiedzialne, ponieważ to za jego sprawą życie zostanie nam ułatwione lub choćby uprzyjemnione, bądź przeciwnie, będziemy się przez niego potykać, garbić lub tracić wzrok.
Co zatem z urodą przedmiotów? Czy ich aspekt estetyczny jest nieważny, drugorzędny? Na pewno nie. I w tym także głowa projektanta. Piękno jest wartością, której bym nie umniejszała. Różnimy się typem wrażliwości i sposobem patrzenia na świat. Piękno może być różnie definiowane i inaczej ustawione w naszej osobistej hierarchii. Jednak obcowanie z nim, z pewnością jest ludzką potrzebą domagającą się zaspokojenia.
Tylko, jak mówi powiedzenie, czy ładne jest to co ładne, czy to, co się komuś podoba? Nie ma niestety uniwersalnej odpowiedzi. Jak głosi jedna z prawd psychologii, każdy dostrzega w otoczeniu to, co „chce” zobaczyć jego (zwykle nieświadomy) umysł. Nie jesteśmy odpowiedzialni za reakcje innych osób, ponieważ tak naprawdę, nie mamy na nie wpływu. Próby estetycznego zadowolenia wszystkich nigdy nie przynoszą niczego dobrego. Zwykle kończą się powielaniem schematów, asekuranctwem, czyli wizualną nudą lub przeciwnie – nadmiarem i kiczem. Zamiast starać się przypodobać, projektant powinien mieć możliwość bycia odważnym i pragnąć zarazić odbiorców swoją wizją. Mając jednocześnie świadomość, że projekt mimo wszystko części osób nie będzie odpowiadał.
Z rozumieniem designu wiąże się paradoks. Z jednej strony jest on „przezroczysty”, jest wszędzie i we wszystkim, zewsząd nas otacza. Z drugiej strony postrzegamy go jako pewien luksus, nieobecny w codziennym życiu. Jak to możliwe? Design można porównać do pogody. Tak, jak zawsze jest j a k a ś pogoda, tak technicznie, wszystko ma j a k i ś design, ponieważ zostało jakoś zaprojektowane i wyprodukowane. Rzecz w tym, czy j a k o ś, czy odpowiednio i z należytą dbałością. Mówiąc, że „nie ma pogody” mamy na myśli pogodę byle jaką, nieprzyjemną. Tak samo „brak” designu odczuwamy negatywnie — jako coś przykrego, co nam doskwiera. Brak decyzji jest decyzją. Nie przykładając wagi do tego, by produkty i nasza przestrzeń były rzetelnie i fachowo zaprojektowane popełnia się grzech obojętności, zbrodnię zaniechania.
Opis wspomnianego wyżej, dotkliwego braku czegoś, co jednak jest, ów nie-design czy anty-design, znalazłam w książce „Ostatnie Historie” Olgi Tokarczuk. Autorka wymieniając otaczające bohaterkę przedmioty, opisuje coś w rodzaju czyśćca czy stanu przejścia pomiędzy życiem a śmiercią, w którym ta się znalazła:
„Zobaczyła mały bar przy drodze, z namalowanym na białym tynku Kaczorem Donaldem. […] Było to nieduże pomieszczenie całe obite plastikowymi, białymi panelami. Podłoga była wyłożona szarą, zimną terakotą. Bufet i wszystkie meble odlano z białego plastiku – ogrodowe krzesła i stoliki z dziurą w środku, w którą wstawia się parasol, wieszaki przy drzwiach, półki pod sztuczne kwiaty, doniczki. Wszystko inne było czerwone – solniczki i cukierniczki, pojemniki na serwetki, nylonowe zasłonki w oknach, obszyte białą koronką. Wszędzie nieznośny kontrast bieli i czerwieni […] Wtedy kelnerka przyniosła jej jedzenie: sześć pierogów na plastikowym talerzu, polanych tłuszczem ze skwarkami. Obok położyła plastikowe sztućce na białej serwetce. I po drugiej stronie barszcz w plastikowym, miękkim od ciepła kubeczku. Barszcz był z torebki, a pierogi musiały być gotowe […]. Wzięła do ust kęs, nie miał smaku, był ciepły, to wszystko”.
Czy przygnębiająca puenta musi być taka, że w Polsce design „ani nas ziębi, ani grzeje”. Generalnie wszystko nam jedno, byle było w barwach narodowych? Czy może jednak wszechogarniająca nas lichość stała się w pewnym momencie wystarczająco nieznośna, żeby chcieć wyjść z owej stagnacji i projektowego niebytu?
Design to szeroki temat społeczny, dotyczący nas wszystkich, który często traktuje się jednak jak niszową dziedzinę związaną z produkowaniem ekskluzywnych dóbr. Wspomniane, dość powszechne skojarzenie z tym słowem streszcza się w nielubianym przeze mnie przymiotniku „designerskie”. Ten słowny koszmarek straszy mnie od dawna w różnych wypowiedziach, redukując design do tego, co luksusowe i ekstrawaganckie — czytaj: drogie i na pokaz. Za sprawą owego słowa, zamiast w języku potocznym oznaczać (tylko i aż) „rzecz (dobrze) zaprojektowaną” design stał się synonimem snobizmu. Jak pisze Marcin Wicha w książce „Jak przestałem kochać Design” tak odświętnie rozumiany design istnieje tylko po to, by uzasadniać cenę.
Czy jednak snobizm to coś z gruntu złego? Czy nie jesteśmy gotowi oceniać go różnie, w zależności od tego na co „się snobujemy”? Nie demonizowałabym mody na „designerskie” gadżety. Zastanowiłabym się raczej, do czego one nam służą – jakie potrzeby zaspakajają? Czy chęć zamanifestowania własnego statusu, ustawienia się wyżej w hierarchii lub podkreślenie przynależności do bliskiej nam grupy społecznej, nie jest stara jak świat? Czy nie do tego od zawsze służyły przedmioty? To truizm, ale gdzie i jak mieszkamy, co i na czym jadamy, w co się ubieramy i czym jeździmy, może określać naszą społeczną pozycję. Nie negujmy również zupełnie potrzeby otaczania się przedmiotami wysmakowanymi. Design służy również do przyjemności. Jeśli docenimy funkcjonalny przystanek, kasownik, lub czytelne oznakowanie, dlaczego nie może cieszyć nas również piękna i oryginalna wyciskarka do cytrusów (i nie mam tu na myśli pewnego opatrzonego przedmiotu na stalowych nóżkach).
Design to zarówno sztuka użytkowa, jak i funkcjonalne, ergonomiczne, łatwe w obsłudze przedmioty podstawowego przeznaczenia. Może być jednocześnie codziennością i odskocznią od niej. Dotyczy zwykłych przedmiotów i tych luksusowych. Nie powinien być zarezerwowany ani dla jednych, ani dla drugich. Jak w życiu. Wszystko jest kwestią zachowania odpowiednich proporcji. Dobra kawa w ulubionej filiżance i chwila wolnego czasu to także luksus.
Rynek dóbr luksusowych istnieje od wieków i patrząc historycznie, to on od zawsze doceniał i wspierał twórców. Projektanci, rzemieślnicy, artyści, architekci nie istnieliby bez mecenasów i zamożnych nabywców. Demokratyczne rozumienie designu jest zjawiskiem stosunkowo nowym. Prawo do designu dla każdego to coś, czego dopiero się uczymy. Choć trzeba przyznać, że jako Polacy uczymy się niezwykle wolno. Opieszale przyswajamy fakt, że dobrze zaprojektowane środowisko należy się wszystkim, powinno służyć każdemu.
Przykład z życia: Od dzieciństwa przechodzę po pewnej kładce nad pewną warszawską ulicą. Za każdym razem wchodząc lub schodząc po schodach, zastanawiam się jakie ukryte intencje miały osoby odpowiedzialne za ich zbudowanie. Czy z rozbawieniem spoglądają teraz z okien któregoś z pobliskich bloków, podziwiając pochód ministerstwa śmiesznych kroków, który nam zgotowały? Każdy pojedynczy stopień starcza na około trzy czwarte kroku – idąc schodek za schodkiem, drobisz jak gejsza, idąc co dwa, sadzisz susy godne Johna Cleese’a.
Pewnego razu uczestniczyłam w ożywionej dyskusji na temat warszawskiego Wilanowa – jego jednorodzinnej części (epoka tzw. Lemingradu miała dopiero nadejść). Chaotyczna zabudowa i budowlana fantazja (modernistyczne bunkry w sąsiedztwie zamków Gargamela i dworków szlacheckich w stylu polskim) wywoływały we mnie sprzeciw, który nieopatrznie wyraziłam. Koledzy zareagowali żywiołowo, poczuli się oburzeni tym pragnieniem zamachu na osobistą wolność obywateli. Ów architektoniczny miszmasz był ich zdaniem wyrazem elementarnego, nietykalnego, przypisanego każdemu prawa zbudowania sobie, na s w o j e j działce domu tak brzydkiego i „od czapy” jak to tylko możliwe. Prawo do wizualnego ładu brzmiało śmiesznie przy prawach do osobistej wolności i własności prywatnej. Wyobraźmy sobie człowieka maszerującego z transparentem „prawo do designu” – czy nie weźmiemy go za wariata?
Czy planowanie przestrzeni narusza prawa człowieka? Dyskusja wywołała emocje, ponieważ dotyczyła konfliktu wartości. Wolność i własność prywatna, jak wiemy, są w Polsce świętością. Dochodzą do tego oczywiste historyczne zaszłości. Pytanie zatem, czy jesteśmy w stanie zrzec się jakiejś części swojej osobistej swobody na rzecz czegoś innego, co także ważne? Czy to, co wspólne jest dla nas wartością? Gdzie przebiega granica pomiędzy tym, co prywatne i tym, co publiczne? Dom jest prywatny, ale krajobraz, do którego jego bryła należy już nie. Płot Kowalskiego, ale billboardy na nim widzi k a ż d y, kto przejeżdża obok publiczną drogą. Design przestrzeni publicznej wymaga kompromisów i wypracowania społecznej umowy.
Czy gust ma tu coś do rzeczy? Na co dzień lubimy oceniać to, co obserwujemy, w kategoriach dobrego i złego gustu. Czy takie rozgraniczenie ma rację bytu? Czy ktoś może czuć się uprzywilejowany? W moim przekonaniu nie jest to sprawa zero-jedynkowa. Gust, czyli nasze obycie czy wrażliwość estetyczną (tak jak inne rodzaje wrażliwości), kształtują doświadczenia i otoczenie. Przypomina mi się jednak kartezjański dowód na równość ludzi pod względem ich władz umysłowych: nikt, zapytany, nie uskarża się przecież na ich niedobór. Nie ubolewamy nad swoją inteligencją. Głupotę lubimy zarzucać wyłącznie innym. Podobnie jest z dobrym gustem. Wszyscy uważamy, że go mamy. Tylko dlaczego otacza nas tyle brzydoty? Gust to temat tabu, o którym, jak wiadomo, nie dyskutuje się. Podważając czyjeś kompetencje w tej kwestii, głęboko obrażamy jego uczucia. Wyjątkiem są projektanci (architekci, graficy, artyści). Ich dobry gust możemy podważać zawsze i na wszelkie sposoby. Projektant nie ma przecież prawa nikomu niczego narzucać. Wywyższać się, twierdzić, że wie lepiej. Przecież to my – klienci, inwestorzy, użytkownicy jesteśmy najważniejsi, ergo jesteśmy miarą wszechrzeczy. Także sami najlepiej na wszystkim się znamy, nawet na sprawach, które powierzamy innym.
Dobry design cechuje skromność. Podstawą uczciwości w podejściu do (każdego) tematu jest odpowiednia ilość pokory, którą powinni wykazać się wszyscy zainteresowani. Projektowanie słusznie odżegnuje się dzisiaj od protekcjonalnego podejścia. Pycha rzeczywiście może tu być niebezpieczna. Zachodzi wtedy, kiedy ktoś naprawdę uzna, że wie lepiej i swoim projektem zamierza na nas wpłynąć, nakłaniając lub odwodząc od pewnych działań czy praktyk. Słowem, kiedy pragnie się użytkownika u p u p i ć. Design nie powinien również, celowo lub nie, wykluczać żadnej grupy. Powinien służyć raczej wyrównywaniu szans. Oczywistym skojarzeniem jest znoszenie barier architektonicznych dla osób z niepełnosprawnościami, czy udogodnienia dla dzieci, ale istnieje mnóstwo innych, mniejszych przykładów ułatwiania życia przeróżnym nieuprzywilejowanym grupom. Choćby nożyczki dla leworęcznych itp.
Projektant powinien zatem być zarazem odważny (wizja) i skromny. Zachowując dystans do własnej pracy, jednocześnie nie musi usuwać się w cień. W wielu sprawach ufamy specjalistom. Dlaczego design w dziedzinie produkcji przemysłowej czy w sferze przestrzeni publicznej traktujemy po macoszemu? Dobry gust (który, co zostało udowodnione, mamy wszyscy) nie wystarczy. Prawdziwym znaczeniem autorytetu jest to, że komuś wierzysz, ponieważ swoją wiedzą, doświadczeniem i postawą zasłużył sobie na zaufanie. Autorytet nie jest arbitralny czy narzucony, zostaje wypracowany. Na tym powinno polegać zawierzenie designerom. Na owym kredycie zaufania, którym ich obdarzymy. Są wszakże w swojej dziedzinie fachowcami. Mają szereg kompetencji, wiedzę i doświadczenie. To jest ten wkład, który projektanci mogliby włożyć w ulepszenie świata… gdybyśmy tylko im na to pozwolili.